Gnomonik en Esperanto

Estas ne nur komplika vorto, sed ankaŭ temo de observado de astronomio. Neniu malkvieto, estas facile kompreni. Kaj mi jam elperfidis ĝin: Estas ne nur temo de observado de astronomio, sed ankaŭ por nun. Tion jam sugestas la titolo.

Gnomonoj estas esence nenio pli ol sunhorloĝoj. La plej simplaj estas iloj kiel stabo, kiu estas enpuŝi vertikale en la teron. La vorto origenas, kiel oni jam preskaŭ pensita, de la greka (ὁγνώμων) kaj signifi ion similan al inspektisto, observanto, taksisto kaj ĉi-kaze ilo, tio indikas la pozicion de la suno. Aliavorte gnomono kutime signifas la tutan sunhorloĝon per ciferplato.

En la antikveco oni konstruis la gnomonoj grandegan! La grekuloj adoptis la teknikon de gnomonon de la babilonuloj. (Sed ĉar ni ja ĉefe koncentras la egiptulojn, ni pli interesiĝas pri tio.) En egiptio grandegaj obeliskoj estis hakita el nuda ŝtono, kun kiu oni studis la poziciojn kaj la kurson de la suno. Ili devis esti konstruita tiel granda, kiel eble plej precize. Sed ĉar la suno ne estas punktforma, sed sfero kun la meza ŝajnebla diametro de 32 arkminutoj, oni devas provi mezi la mezuritan ombron. Ĉiuokaze, la plej granda pluviva obelisko estas en Luxor kun alto de 28 metroj, kiu estis konstruita dum la regado de Haĉepsut. Bedaŭrinde, iuj de la obeliskojn ŝtelita de la romianuloj kaj portita al Romo. Tiel ankaŭ la obelisko, kiu estis konstruita sub la regado de Ramses, la dua.

De la alto de la gnomono (H) kaj le ombrolongo (s) oni povas determini la ŝajneblan alton de la suno: h = tan-1 (H/s). Dum unu jaro la delkvo de la akso de rotacio de la Tero ŝanĝas la pozicion de la suno, vintre la suno trairas malalte la ĉielo kaj somere estas la malo okazas, ŝi trairas la ĉielo zenitproksime. Tio ankaŭ signifikas, ke la ombroj estas pli longaj vintere kaj pli mallongaj somere. Sed ne nur tio oni povas ellegi de la ombromovado, sed kompreneble ankaŭ la aktualan altangulon kaj kun asociita tio la vera suntempo.

EL tiaj gnomonobservoj, la deklinacio de la ekliptiko al la ĉielekvatoro kaj tiel oni povas determini la deklivon de la akso de rotacio de la Tero. Tion oni povas fari de la plej alta altangulo (tagmeze) de la somersolstico kaj la vintrosolstico. La meza valoro formita el tio estas la deklivo de la ekliptiko kaj malgranda malĝusto, ĉar la ĝusta tempopunkto ne devas esti precize tagmeze. Plue, oni eĉ povas konkludi el ĉi tiuj observoj, ke la orbita tero devas esti elipsa, ĉar la somerduonjaro de la norda hemisfero daŭras cirkaŭ unu semajno pli longe ol la vintroduonjaro de la sama. Sekvo de la dua leĝo de Kepler: Kiam la Tero estas proksima en la afelio (sunomalproksimo), ĝi movas pli malrapide ol kiam ĝi estas proksima al la perihelio (sunproksimo). La Tero trairas la afelion komenco de julio kaj la perihelion komenco de januaro.

Por igi gnomono en sunhorloĝo, sunhorloĝo estas essence jam gnomon, sed la surface sur kiu la ombro povas trakuri ankoraŭ mankas. Sur la surfaco vi povas eniri la ombro-nivelojn rilate al la dato kaj horo, t.e. la ciferplato. Oni diferencigas sunhorloĝon laŭ ilia direkto de ciferplato. La unua divido estas en horizontal-, vertikal-, aŭ ekvatorsunhorloĝoj. Kun Horizontalsunhorloĝo, la ciferplato estas logike sur la horizontalo de la instalaĵo. Ĉi tiu speco de sunhorloĝo taŭgas precipe por tre grandaj sunhorloĝoj. Sur la vertikala sunhorloĝo, la ciferplato estas orientita perpendikle al la horizontalo kaj ofte troviĝas ekz. Turoj de malnova urbo aŭ domoj. La plej facila estus alĝustigi la ciferplato aŭ la konstrumuro en la orient-okcidenta direkto, alie oni devus akiri nesimetrian, t.e. nelinian ciferplaton. Parenteze, tio estus la nesimetriaj vertikalsunhorloĝoj. La tria varianto ofte troviĝas en iom pli malgrandaj eldonoj, nome la ekvatorsunhorloĝo. Exzistas ankaŭ du malsamaj versioj. Unue la tipo, kiu havas la ciferplato paralela al la ĉielekvatoro, kaj la dua, kiu havas la ciferplato paralela al la akso de la Tero. En ambaŭ kazoj oni devas konsideri la onian propran latitudon, kun la dua tipo la ciferplato estas deklinacii ĉe gradoj de la propan latitudon kontraŭ la ebeno de horizonto kaj la unua tipo kontraŭ la reciprokangulo, do la reciproko de la latitudo.

Mia propra improvita ekvatorparalela sunhorloĝo, farita el ligno.

Kiel jam indikte supre, sunhorloĝoj, se la ciferplato kaj la ombro lanĉilo estas ĝuste instalitaj aŭ orientitaj norde, indikas la WOZ, la vera tempo. Krom se ĝi jam estas normigita sur CET por certa latitudo. Por akiri CET aŭ CEST el ĝi, oni devas konsideri la longitudon. Do la CET ekz. Por tiel diri normigita laŭ la WOZ por 15° O. kaj CEST por 30° O. 15° longitudodiferneco estas unu horo ekde (360° (plenrondo) / 24 h = 15 °). Unua minuto estus (360° / 1440 min = 0,25° =  15′ ) kaj unua sekundo (360° / 86 400 s = 0,25′ = 15″). Ekzemplo: Vi vivas sur la longitudo de 8°37′ kaj oni havas somertempo (CEST, Mez-eŭropa somertempo) kaj via sunhorloĝo montras WOZ de 12:40. Do vi estas (30° – 8°37′ = 21°23′) malproksime de ĉi tiu normigita longitudon. Tio kompensas de la jura CEST de (21°23′ / 360° = 0,059 398… → 0,059 398 × 24 h = 1h25min32sec) kio signifas, ke estas 12:40 WOZ, sed post CEST ni jam havas (12:40 + 1:25:32 = 14:05:32) ĝin post la 14:00.

Ĉi tiu kontribuaĵo estas specialedono kaj malofte reokazos en la estonteco. Eblaj tradukeraroj ne povas esti ekskluditaj. (Dieser Beitrag ist eine Sonderausgabe und wird in der Zukunft nur selten wieder vorkommen. Mögliche Übersetzungsfehler sind nicht auszuschließen.)

La germana kontribuaĵo

Referenco:
DE: Kompendium der Astronomie, Hans-Ulrich Keller, 2019, Kosmos, 978-3-440-16276-7, S. 12-14.
EO: kompendio de la astronomio, Hans-Ulrich-Keller, 2019, Kosmos, 978-3-440-16276-7, S. 12-4 (orginala germana versio)
http://www.swetzel.ch/sonnenuhren/mtsu/mtsu.pdf
https://de.wikipedia.org/wiki/Sonnenuhr
https://de.wikipedia.org/wiki/Gnomon
https://de.wikipedia.org/wiki/Gnomonik

Sprachen: Wie Zahlen optimal geformt sein könnten

Es soll bei mir nicht immer um Astronomie gehen, sondern auch um Linguistik und ich bringe wieder meine Ideen hervor. Aber natürlich, diese Art von Beiträge (werden) bleiben eindeutig eine Minderheit.

In meiner imaginär einfachen Sprache sollen natürlich die Zahlen einfach wie möglich sein. Und dazu habe ich mir bereits Gedanken gemacht. Schauen wir uns mal zuerst andere Zahlensysteme an.
Im Deutschen haben wir 0 bis 12 als Zahlwort, danach im Zehnersystem weiter bis 100 dann sehr dezimal gehalten nach oben, allerdings wenn wir 723 aussprechen, ziehen wir allerdings die 3 nach vorne und sprechen ein „und“ zwischen den Einern und den Zehnern (Siebenhundertdreiundzwanzig). Wenn wir einen neuen Hunderter beginnen, dann haben wir wieder so ähnliche Zahlwörter wie von 0 – 12. Wenn wir Zehner verdeutlichen wir es mit der halbregelmäßigen Endung -ig, z.B.: 2 „Zwei“ und 20 „Zwanzig“.
Im Englischen haben wir auch dieses 0 bis 12-System als Ausnahme, sonst dezimal. Und im Englischen ziehen wir auch keine Zahlen vor. Im Deutschen und im Englischen ist es auch so, dass nach Tausend wieder die alten Wörter kombiniert werden „Zehntausend“, „Hunderttausend“ für die nächst höhere Zehnerpotenz.
Das Französische ist ein ganz schwieriger Fall! Wir haben diese Ausnahmen von 0 bis 12 auch, allerdings sogar bis 16! Wie im Deutschen gibt es auch diese „und“ Verbindung, allerdings nur wenn der Einer eine eins ist. Also bei 21, zum Beispiel, sprechen die Franzosen von (vingt-et-un). Nach 69 (soixante-neuf) kommt nicht 70, sondern „60 + 10“ (soixante-dix), bei 71 wieder mit dem „-et-un“. Bei 80 sagen sie 4 × 20 (quatre-vingt), bei 90 wieder 4 × 20 und plus 10, also 4 × 20 + 10 (quatre-vingt-dix). Noch eine Ausnahme: Bei ganzen Hunderten, und bei Hunderten, und ohne die 100 selbst, wird dem Wort für Hundert ein Plural-s angehängt (400: quatre cents)! Also ein wenig umständlicher.
In Esperanto ist es übrigens wieder einfacher: streng dezimal von 0 bis 10 (dek) 20 ist dann (dudek), 100 ist (cent), 200 (ducent), 1000 (mil), 2 000 (du mil), 200 000 (ducent mil), ab Millionen dann als Substantiv: 2 Millionen: (du milionoj)… .

Die etymologischen Forschungsarbeiten der Klingonischen Sprache ergab, dass die Klingonen in der grauen Vorzeit ein Trinär-System verwendeten. Also: 1, 2, 3 = 1, 2, 3, aber danach: 4, 5, 6 = 3+1, 3+2, 3+3, und so weiter: 7, 8, 9 = 2*3+1, 2*3+2, 2*3+3, … Und dann auch nur bis 3*3+3, weil dann kommt vermutlich 32 + 3 + 1, 2, 3, dann 32 + 2*3 + 1, 2, 3, dann 32 + 3*3 + 1, 2, 3, und so weiter und so fort. Die Klingonen haben vermutlich wegen anderen Technologien, die sie annektierten und noch vor haben zu expandieren, das allgemeine Dezimalsystem ausgerufen. Die Klingonen sagen bei 11 (elf) nicht ein Zahlwort, sondern dezimal grundlegend wa’maH wa’. Dabei ist wa’, unschwer zu erkennen, die eins und der Zusatz maH die Markierung für den Zehner. Sie sagen für 60 javmaH (jav für 6, maH für 101; also 101 × 6). So geht es weiter mit Hundert (vatlh) und mit Tausend (SaD oder SanID), mit Zehntausend (netlh), Hunderttausend (bIp), Million (‘uy’). Null ist übrigens pagh.

Ich überlegte mir ein anderes, viel einfacheres Zahlensystem, welches vorzüglich auf das Dezimalsystem basiert. Wir nehmen die Zehnerpotenzen (Zehner, Hunderter, Tausender, …) und ordnen das ein Vokal zu, und zwar aufsteigend in der Reihenfolge. (Zehner: a, Hunderter: e, Tausender: i, Zehntausender: o, Hunderttausender: u). Die Zahlen von 1 bis 9 und 0 bekommen nun Konsonanten zugewiesen. (1: n, 2: d, 3: t, 4: k, 5: l, 6: s, 7: p, 8: r, 9: b, 0: f). Wir stellen den Konsonanten vor dem Exponenten: 10 (na), 20 (da), Hunderter: 300 (te), 400 (ke), Tausender: 5 000 (li), 6 000 (si), Zehntausender: 70 000 (po), 80 000 (ro) und 900 000: (bu). Ein paar Beispiel für komplexere Fälle: 63 (sat), 92 (bad), 725 (pedal), 510 (lena/lenaf), 3 045 (tifekal/tikal), 44 281 (kokideran), 50 008 (lofifefar/lofar), 367 233 (tusopidetat), 150 000 (nulo), 138 469 (nutorikesab). Etwas komplizierter ist es, wenn man die Zahlen von 0 bis 9 sagen will. Mit meinem System könnte man aber wenn man 7 sagen will, eine 0 hinten dransetzen, dann hat man „07“ und das könnte man bilden mit (fap).

Dann noch etwas. Wir sagen im Deutschen bei 0,71 „Null Komma Sieben Eins“, und die Englischen benutzen anstatt Komma den Punkt. So könnte man vielleicht „mu“ nach dem letzten Wort vor dem Komma als Komma verwenden und dann wäre 0,71 (fafmupan), oder weil es nicht wirklich mehr Zehner oder Hunderter, könnte man abwechselnd „e“ und „a“ verwenden. Z.B. 43,916 75 (katmubenasepale).
Ordinalzahlen: bekommen nach dem Ende des Zahlworts noch ein „ma“. Z.B: Siebter: (fapma), Sechsundzwanzigster:
Brüche: werden mit „me“ zwischen Nenner und Zähler gebildet: 3/25: (fatmedal), 1/r-Abhängigkeit auch ohne Nenner: 1/16 (menas), 1/2,5 (mefadmufal).
Repetition: wird mit „mi“ am Ende gebildet: einmal (fanmi), zwölfmal (nadmi)
-fach-Suffix: wird mit „mo“ am Ende gebildet. Doppelt/Zweifach (fadmo)

Vielleicht ist mein Prinzip nicht sehr interessant für die meisten Leute, die irgendwann mal doch eine Sprache entwickeln wollen, jedenfalls kann man so bestimmt einprägsame Passwörter (oder Benutzernamen) wie „1984niberak“ bilden.